Inhoudsopgave: |
|
30 oktober Open dag Taal in beweging |
  De bewegingen van de taal zijn soms ondoorgrondelijk: hoe wordt braambes tot framboos, waarom wordt koesmeer vervangen door boter en bestaat de vouwstoel inderdaad al zo’n duizend jaar?
In het kader van Oktober Kennismaand organiseert het INL, Schatkamer van de Nederlandse taal, op zondag 30 oktober 2011 een open dag. Tussen 13.00 en 17.00 uur staan onze deuren open voor iedereen die geïnteresseerd is in taal en woorden in het bijzonder.
Het programma start om 13.00 uur met diverse presentaties over de bewegingen van de Nederlandse taal. Ook kan er worden meegedaan aan een dictee en zijn er doorlopende activiteiten als een stemmenquiz, de verkiezing neologisme van 2011 en een demonstratie van de chatbot spelspiek.
Het INL bevindt zich aan de Witte Singel (Matthias de Vrieshof 3) te Leiden. Parkeren kan gratis in de parkeergarage onder het gebouw aan de Maliebaan. |
|
Toegang tot het heden en verleden van de Nederlandse woordenschat |

Wat heeft poes met etensresten of kliek te maken? De oudste betekenis van poes was een weke, pappige massa en werd gebruikt voor etensresten of kliek. Woorden kunnen dus van betekenis veranderen, maar er komen ook nieuwe woorden bij.
Zwanger, schoolbelbanen en helikopterouders
Via de website van het INL heeft u toegang tot de beschrijvingen van woorden van het Nederlands, vanaf het Oudnederlands (vanaf ca. 500) tot het nieuwste Nederlands. U vindt er dus ook de betekenis van nieuwe woorden (neologismen) als schoolbelbaan en curlingouders. U kunt o.a. lezen dat ouders met schoolbelbanen alleen onder schooltijden werken, en dat curlingouders, ook wel helikopterouders, hyperouders, hyperopvoeders, überouders of überopvoeders worden genoemd omdat ze hun kinderen veel te beschermend opvoeden. U komt via deze kennisbank ook te weten dat zwanger in de Middeleeuwen voor het eerst voorkwam, maar dan om aan te geven dat iemand vervuld was van een gedachte.
Uitgebreide gegevens over Nederlandse woorden
Deze kennisbank met 15 eeuwen Nederlandse woordenschat is een eerste stap van het INL om de uitgebreide gegevens over de Nederlandse woorden in één structuur op te slaan en voor iedereen gemakkelijk toegankelijk te maken. |
|
Honderdduizenden woorden gecontroleerd op spelfouten |
  Taalgebruikers raadplegen verschillende naslagwerken om de juiste spelling van een woord te weten te komen. Om hen daarbij te helpen, hebben de Nederlandse Taalunie en het INL het Keurmerk Spelling in het leven geroepen. Dit keurmerk is bedoeld om de taalgebruikers te laten zien dat een naslagwerk de regels en principes van de officiële spelling volgt.
Hulpmiddel Keurmerk: de HulK
Om de woordenlijsten van een naslagwerk te controleren, heeft het INL het Hulpmiddel Keurmerk (de HulK) laten ontwikkelen. Uitgevers en andere woordenboekenmakers kunnen de trefwoorden uit hun woordenboeken ter controle aanbieden door ze te uploaden naar die HulK. Die is opgezet als een webapplicatie en fungeert als een spellingcorrector, die de spelling van de geüploade trefwoorden automatisch controleert. Dat gebeurt aan de hand van referentielijsten, en met behulp van slimme technologie die spelfouten kan herkennen. Op dit moment zitten er al ruim 300.000 trefwoorden in de HulK. Dat aantal groeit nog steeds, omdat nieuwe woorden uit uploads (na controle) worden toegevoegd. De HulK bewaart ook spelfouten, uiteraard samen met hun correcties. Op die manier herkent hij die fouten als ze in een volgende upload weer voorkomen en verbetert ze dan automatisch.
Eén van de grootste en belangrijkste leveranciers: OpenTaal
Een opvallende partij die regelmatig een dergelijke upload uitvoert, is OpenTaal. OpenTaal is een project waarin vrijwilligers taalhulpbestanden maken en die als open source beschikbaar stellen. De eerste versie van hun opensourcewoordenlijst ontving al in juni 2007 een Keurmerk Spelling. Intussen hebben zij al honderdduizenden woorden geüpload, in verschillende fases, waardoor we hen terecht een van de grootste en belangrijkste leveranciers van controlewoorden aan de HulK mogen noemen.
Alle trefwoorden die in de spellingchecker van OpenTaal terechtkomen, zijn dus eerst automatisch door de HulK gecontroleerd en waar nodig later nog handmatig door een spellingdeskundige. De kwaliteit van de gekeurmerkte woordenlijsten is dus enorm hoog. Het INL legt zijn focus dan ook op precisie: we willen dat de HulK de woorden juist beoordeelt. En dat kunnen we ondertussen dus voor enkele honderdduizenden woorden!
|
|
Taalvraag De herkomst van het woord 'tegenligger' |
Vraag
Recentelijk ontving de servicedesk van het INL de volgende vraag: waar komt het woord tegenligger in de context van ‘tegenliggers op de weg’ vandaan?
Antwoord
Een tegenligger was:
1°. schip dat tegengebrast ligt [d.w.z. tegen de wind gezet]; 2°. schip dat in tegenovergestelde richting vaart.
De eerste betekenis verklaart misschien waarom men van tegenLIGGER sprak; het ging bij die betekenis nog niet zozeer om het varen, maar om de ligging (en het optuigen) van het zeilschip.
Voor rijdend verkeer kwam het woord pas in gebruik sinds er meer wegverkeer kwam. We vinden de eerste voorbeelden in onze woordenboeken vanaf 1937 (trein, auto). Maar bekijken we de historische kranten van de Koninklijke Bibliotheek, dan blijkt dat al in 1911 (in Nieuws van de Dag voor Nederlandsch-Indië) over tegenliggers in het autoverkeer werd gesproken. In 1914 volgt het volgende voorbeeld, en daarna wordt het woord steeds vaker aangetroffen.
In 1927 meldt de NRC de tegenligger in het vliegverkeer; de krant schrijft over piloten “kleurenblinden zouden gevaarlijke vliegers zijn, zij kunnen een tegenligger voor een meeligger aanzien”. En in 1928 blijkt een fietser omver gereden door een auto die verblind was door een tegenligger. Hij kreeg snel eerste hulp, maar “zijn rijwiel was een vormeloze massa geworden” (Het Vaderland, ochtendkrant).
Tip: wilt u in historische kranten zoeken, zoek dan zowel het enkelvoud tegenligger als het meervoud tegenliggers op.
Bronnen
- Prick van Wely, Woordenboek 1910 (dbnl): alleen schip.
- 1929 Java Post.
Heeft u ook een vraag over een woord?
Via servicedesk@inl.nl kunt u uw vraag stellen. Een van onze taal(des)kundigen beantwoordt uw vraag dan zo spoedig mogelijk.
|
|
Is een boterham zonder boter en ham ook een boterham? \95 De zoektocht van de etymoloog naar herkenningspunten |
 De dorst naar kennis van de herkomst en geschiedenis van woorden is diep geworteld in onze samenleving. Zo lanceerde een bekend botermerk in het kader van een reclameactie twee ontbijtborden waarop de tekst: ‘is een boterham zonder boter en ham ook een boterham?’ was afgedrukt. Een filosofisch en etymologisch dilemma.
Hoe kijken mensen tegen woorden aan?
Wat zegt deze vraag ons over de manier waarop mensen in het algemeen tegen woorden aankijken? Kennelijk zoeken ze naar herkenningspunten, naar overeenkomsten van dat woord met woorden, waarvan ze denken dat die daar iets mee te maken kunnen hebben. Je hebt een woord boterham, op een boterham kun je boter smeren en je kunt er een plak ham op leggen, het woord boterham zal dus wel iets met boter en ham te maken hebben. Klinkt best plausibel, al kun je je natuurlijk vervolgens afvragen waarom het dan niet boterkaas, boterhagelslag of multifunctioneel boterbeleg heet.
De herkomst achterhalen
Etymologen zoeken ook naar herkenningspunten in woorden. Zij kijken niet alleen hoe het woord er nu uitziet, maar vooral hoe het woord er vroeger uitzag, liefst zo ver mogelijk terug. Sommige woorden zijn in de loop van de tijd namelijk aardig veranderd en als je dan gaat proberen de herkomst ervan te achterhalen op basis van de huidige vorm, kun je nog wel eens op een heel verkeerd spoor terechtkomen. |
|
Discussie: de historische woordenboeken online |
In het laatste nummer van Nederlandse Taalkunde worden de mogelijkheden, verdiensten en gebreken van de digitale historische woordenboeken ONW, VMNW, MNW en WNT breed uitgemeten in negen bijdragen, onder de titel 'De historische woordenboeken online'.
De auteurs hebben elk een of meer woordenboeken van de INL-applicatie bekeken vanuit hun specialisme: dialect (Jacques Van Keymeulen & Magda Devos), collocaties (Ton van der Wouden), morfologie (Ariane van Santen), diachrone semantiek (Jack Hoeksema, Henk Verkuyl), Oudnederlands (Alexander Schwager), Middelnederlands (Joost van Driel), Vroegnieuwnederlands (Arjan van Leuvensteijn) en de relatie Duits-Nederlands (Kurt Gärtner).
Dit resulteerde in een verslag van gebruikservaringen waarbij zij ook verbeterpunten hebben aangewezen, betreffende zowel de inhoud als de internetfunctionaliteiten. De inleiding op de discussie van Marijke Mooijaart schetst de achtergrond van de woordenboeken en de internetapplicatie, en gaat op de inhoud van de bijdragen in. |
|
|
|
|
 |
Symposium |
24 november DiaMaNT Tijdreis op basis van betekenis |

DiaMaNT is een project in het kader waarvan gewerkt wordt aan de semantische verrijking van historische corpora. In vier lezingen en een aansluitende forumdiscussie onder leiding van Steven Krauwer zullen verschillende sprekers dit onderwerp vanuit hun visie belichten. Het INL nodigt u van harte uit hierbij aanwezig te zijn.
Lezingen:
DiaMaNT, Developing a Diachronic Semantic Lexicon of 15 Centuries of Dutch door Katrien Depuydt (Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Leiden)
Semantic Database and Annotation of Contemporary Dutch door Piek Vossen (Vrije Universiteit, Amsterdam)
Slips, Books and Databases: the Creation of the Historical Thesaurus of English door Christian Kay (University of Glasgow)
A Journey through Word Space. Semantic Vector Space Models as an Analysis Tool for Lexicologists (and Lexicographers) door Kris Heylen & Dirk Geeraerts (Research unit Quantitative Lexicology and Variational Linguistics, K.U.Leuven)
Afsluitend: forumdiscussie met sprekers en aanwezigen in zaal onder leiding van Steven Krauwer |
> Meer informatie |
|
|
 |
Jubileum |
30 november Lezingen Matthias de Vries Genootschap |

Het Matthias de Vries Genootschap is een genootschap voor woordenboekliefhebbers en bestaat dit jaar 20 jaar. Dit jubileum wordt op 30 november gevierd met lezingen van Ewoud Sanders, Consuelo Oosterveld en Anske Vuyk.
Iedereen is van harte welkom, ook niet-leden. |
> Meer informatie |
|
|
 |
Onderzoek |
Inventarisering van data-infrastructuur Taal en Tekst |

DANS bevordert duurzame toegang tot digitale onderzoeksgegevens. In dit kader heeft DANS in hoofdlijnen de data-infrastructuur in Nederland voor het taal- en tekstwetenschappelijk terrein in kaart gebracht. Ook de rol van het INL en de TST-Centrale in het bewaren en toegankelijk maken van Nederlands tekstmateriaal komt aan bod. |
> Meer informatie |
|
|
 |
Aankondigingen |
Agenda |
30 oktober · open dag INL · Taal in beweging
10 – 12 november · eLEX2011

Jan Niestadt en Carole Tiberius (INL), geven een lezing getiteld 'Dictionary use: A case study of the ANW, waarin zij op basis van de logfiles een analyse geven van het gebruik van het ANW.
In de bijeenkomst 'Will there still be dictionaries in 2020?' zal gediscussieerd worden over de toekomst van de e-dictionaries en de rol van Natural Language Processing hierbij.
Meer informatie
12 november · Publiekssymposium · Gespleten tongen in de Lage Landen. Over standaardtaal, dialect en accent · Leiden University Centre for Linguistics
Meer informatie
24 november · Symposium DiaMaNT · Tijdreis op basis van betekenis
30 november · Jubileumbijeenkomst Matthias de Vries Genootschap
5 en 6 december · Forschungsnetzwerk 'Internetlexikographie'
Thema ‘Verbindingsstrategiën en toegangsmogelijkheden’. Frans Heyvaert (INL) geeft een presentatie over de ‘Two Faces of the ANW Semagram’, waarin hij het potentieel van het semagram bij zowel de descriptie als de retrieval zal bespreken.
9 december · TiNT 2011
De vereniging NL-Term organiseert in samenwerking met het Steunpunt Nederlandstalige Terminologie en de Hogeschool Gent voor de derde maal de TiNT-dag. TiNT staat voor Terminologie in het Nederlandse Taalgebied.
21 en 22 december · Morfologiedagen 2011 · Van Woord tot Taalmodel · Radboud Universiteit Nijmegen

Meer informatie |
|
|
 |
|
Colofon |
Redactie
Jasperina Furman Katrien Van pellicom Karin van Weerlee
Auteurs
Toegang tot het heden en verleden van de Nederlandse woordenschat · Katrien Depuydt
Honderdduizenden woorden gecontroleerd op spelfouten · Katrien Van pellicom & Michel Boekestein
De herkomst van het woord 'tegenligger' · Marijke Mooijaart
Is een boterham zonder boter en ham ook een boterham? · Tanneke Schoonheim
Discussie: de historische woordenboeken online · Marijke Mooijaart
Vragen?
info@inl.nl |
|
|
 |
|
|