INL Schatkamer van de Nederlandse taal
Nieuwsbrief ⋅ december 2011
 
Inhoudsopgave:
W817, OMG :-D, haaahaaahahaaah! #hard gelach
wild + breien = wildbreien
Klein dictee, groot vermaak
"Wat de ouden zongen, dat piepen de jongen" ⋅ Het bladerspreekwoordenboek
Interview met lexicologe Vivien Waszink over neologismen
Taalvraag ⋅ Waar komen de 'groetjes' vandaan?
Formatiewoordenboekje
Spreekwoorden over geld
Kort nieuws
Colofon
W817, OMG :-D, haaahaaahahaaah! #hard gelach
Sms-taal en twittertaal

Sms-taal wijkt af van de officiële spelling, vooral omdat er in sms-berichten op allerlei manieren verkort wordt. In sms-berichten kunnen maar 160 tekens gebruikt worden, en sms’en kost geld, dus is het belangrijk om zo kort mogelijk zo veel mogelijk informatie over te brengen. Ook op de sociale netwerksite Twitter worden korte boodschappen, tweets, verstuurd. Twitteren is in principe gratis, maar ook hier moet informatie zo compact mogelijk, zelfs in 140 tekens, in een bericht geperst worden. Je zou daarom verwachten dat sms-taal en twittertaal wel wat op elkaar lijken, maar is dit wel zo?

> Lees verder
wild + breien = wildbreien

Veranderingen in de Nederlandse taal

Sinds onze taal geschreven werd, is er in veel opzichten veel veranderd. Hieronder een beknopte opsomming van taalveranderingen, met nadruk op de veranderingen in de Nederlandse woordenschat: 

  • De zinsbouw is veranderd: ‘mi lanct na di’, (lett. mij langt naar jou) werd ‘ik verlang naar jou’.
  • De uitspraak is veranderd: Middelnederlands ‘buten’ en ‘riden’ werd in het modern Nederlands ‘buiten’ en ‘rijden’.
  • De woordenschat is veranderd.
De woordenschat van een taal verandert op verschillende manieren:
  • Woorden verdwijnen.
    • soms omdat er een ander woord voor in de plaats komt (du werd jij, sinksen werd pinksteren);
    • soms omdat de zaak waar het woord naar verwijst, verdwijnt (bijv. voor kledingstukken: wambuis, crinoline).
  • Woorden worden ontleend uit een andere taal.
    • nu uit het Engels, vroeger veel uit het Frans (feliciteren, cadeau), ook uit heel vreemde talen (barbecue!).
  • Nieuwe woorden (neologismen) worden gevormd, meestal door afleiding of samenstelling:
    • breien kenden we en wild ook, maar het woord wildbreien is nieuw.
  • De betekenis van bestaande woorden verandert:
    • vet heeft er een betekenis bijgekregen: ‘erg leuk/mooi’ (in jongerentaal). Het werkwoord stinken kon vroeger ook ‘lekker ruiken’ betekenen.

Meer informatie

De herkomst van veel woorden is terug te vinden in de zoekbox op www.inl.nl en op www.etymologiebank.nl.

Andere handige websites zijn www.kennislink.nl, Wikipedia (bijv. de trefwoorden Taalverandering en Neologisme) en NEON (Nederlands online), onderdeel Taalverandering.

U kunt ook uw vraag rechtstreeks stellen aan onze taaldeskundigen via servicedesk@inl.nl.

Klein dictee, groot vermaak
De Taaltelefoon biedt online een Klein Dictee aan. Het dictee kunt u beluisteren met een audiobestand en duurt acht minuten.

Naast het plezier om aan de slag te gaan met de Nederlandse spelling krijgt u ook de kans om een boekenbon van 100 euro te winnen! Deelname is mogelijk tot 23 december.

> Meer informatie
"Wat de ouden zongen, dat piepen de jongen" ⋅ Het bladerspreekwoordenboek

De collectie van de Koninklijke Bibliotheek bevat tientallen boeken waarin spreekwoorden en gezegden worden afgebeeld. De KB heeft een aantal schatten uit haar handschriften- en boekencollectie gedigitaliseerd en online doorbladerbaar gemaakt, waaronder het boek Nederlandsche spreekwoorden, uitgegeven in Zwolle in 1850.

> Ga naar de website
Interview met lexicologe Vivien Waszink over neologismen
Wat is het leukste neologisme?

Het leukste nieuwe woord vind ik curlingouder ‘overbezorgde ouder die alle problemen en mogelijke problemen voor zijn kinderen probeert weg te nemen’. In de curlingsport wordt de baan steeds schoongeveegd met een bezem, zodat de schijf makkelijk kan glijden. Dit type ouder probeert als het ware, net als in de curlingsport, voortdurend alle oneffenheden en obstakels die zijn/haar kinderen zouden kunnen treffen, op te ruimen, zodat het kind probleemloos de wereld in kan ‘glijden’. Leuk is dat dit woord bedacht is door een Deense socioloog en vervolgens gebruikelijk werd. Ook is opvallend dat er ook andere neologismen zijn die dit type ouder benoemen, bijvoorbeeld helikopterouder en überouder. 

Zijn alleen nieuwe Nederlandse vormingen neologismen, of ook geleende woorden?

Ook ontleende woorden zijn neologismen, net als bestaande woorden die in een heel nieuwe betekenis gebruikt worden. Ook woorden die in onbruik zijn geraakt en jaren later weer een ingang vinden in ons dagelijks taalgebruik, zijn neologismen. In de vakliteratuur worden die woorden wel ‘herintreders’ genoemd.
> Lees verder
Taalvraag ⋅ Waar komen de 'groetjes' vandaan?
Vraag

De redactie van de Coen en Sander Show, een bekend en berucht radioprogramma op 3 FM, wilde graag weten waar de 'groetjes' vandaan komen. Met andere woorden: waarom gaan we opeens 'groetjes' gebruiken in plaats van 'groeten'?

Antwoord

In het Nederlands wordt het achtervoegsel (suffix) -je gebruikt om verkleinwoorden te vormen: mand-mandje, koning-koninkje, bloem-bloempje, bloem-bloemetje. Daarnaast kennen we ook een verkleinsuffix -jes, dat achter een bijvoeglijk naamwoord wordt geplakt en waarmee bijwoorden worden gevormd. De betekenis is telkens ‘nogal’, 'tamelijk x’, zoals in droogjes ‘tamelijk droog’, warmpjes ‘tamelijk warm’ en zachtjes ‘tamelijk zacht’. Met het achtervoegsel -jes hebben we in groetjes niet te maken: groetjes is het verkleinwoord groetje met een s als meervoudsuitgang.

Vervolgens rijst de vraag waarom we opeens groetjes zijn gaan gebruiken, in plaats van groeten. Er is eigenlijk maar één antwoord mogelijk: omdat de groeten niet meer voldeden. Frases als 'met vriendelijke groet', 'met vriendelijke groeten', 'met hartelijke groeten' e.d. drukken in eerste instantie een zekere eerbied uit. Kennelijk was er behoefte aan iets anders: een afscheidsgroet die niet zozeer eerbied als wel genegenheid, een amicale houding weergeeft. En als er behoefte is aan een nieuw woord, komt dat er ook. Vandaar de geboorte van groetjes.

Zo moet het ook zijn gegaan met doei. Opeens was het woord er, omdat er behoefte aan was. Maar ook doei voldoet niet altijd, getuige het versterkende dikke doei, een amicale vorm als doeitjes en verbasterde vormen daarvan, zoals doewies.

Soms wordt wel beweerd dat de categorie ‘welkomst- en afscheidsgroeten’ een gesloten groep is, waaraan geen nieuwe woorden worden toegevoegd. Bovenstaande voorbeelden maken duidelijk dat dit beslist niet het geval is. Dus tot ziens bij het volgende nieuwe groetje. Auf Wiederschnitzel!

Een nieuwe regering
Formatie- woordenboekje

Na een mammoetformatie van 540 dagen heeft België een nieuwe regering. Het INL heeft ter gelegenheid hiervan een Formatiewoordenboekje gelanceerd waarin met nieuwe en oude vertrouwde woorden de kabinetsformatie wordt beschreven; van frietrevolutie tot verkenner en van preformateur tot vlinderakkoord.
> Formatiewoordenboekje
Herkomst van woorden
Spreekwoorden over geld

 

Geen geld, geen Zwitsers

Eertijds, al vanaf de 16de eeuw, deden Zwitsers vaak dienst als huursoldaten. Had je geen geld, dan kon je ze natuurlijk niet inhuren. De betekenis werd algemener: geen geld, geen personeel, of nog ruimer: geen geld, geen koopwaar, voor alles moet je betalen.

Meer informatie

Hij kan zijn geld met een hamer breken

Op verkwistende wijze met (zijn) geld omgaan.

Meer informatie

Koperen geld, koperen zielenmis

Koperen geld is van geringe waarde. Alle waar is naar zijn geld.

Meer informatie

Op zwart zaad zitten

Zonder geld (zitten, komen)

Meer informatie

Bronnen

  1. Harrebomée-verzameling (1853-1869) digitaal via dbnl.nl en Stoett
  2. WNT, met meer achtergrondinformatie dan bij Harrebomée
Kort nieuws

Wildbreien neologisme van 2011

Een vrolijk woord is gekozen tot neologisme van 2011: wildbreien. De strijd om de derde plaats ging tussen boemerangkind, een beeldende term voor een nieuw maatschappelijk verschijnsel, en twitteratuur, net als infobesitas een woordspelig mixwoord waarbij delen van twee verschillende woorden in elkaar worden geschoven.

Lees verder

Verslag workshop DiaMaNT


Het INL organiseerde op 24 november een workshop over de uitbreiding van het computationeel lexicon GiGaNT met een diachrone semantische laag. Het doel van deze workshop was het onderzoeken van mogelijkheden om:

a) teksten beter doorzoekbaar te maken;

b) het lexicon te gebruiken voor het opsporen van lexicale variatie en veranderingen.

Een verslag van deze workshop kunt u hier lezen.

Lezingen Fryske Akademy

De Fryske Akademy verricht fundamenteel en toegepast onderzoek op het gebied van de Friese taal, cultuur, geschiedenis en samenleving. De volgende lezingen staan op de agenda:

Programma

Colofon

Redactie

Jasperina Furman · Katrien Van pellicom · Karin van Weerlee

Auteurs

W817, OMG :-D, haaahaaahahaaah! #hard gelach · sms-taal en twittertaal · Vivien Waszink

Veranderingen in de Nederlandse taal · Marijke Mooijaart

De herkomst van spreekwoorden over geld · Marijke Mooijaart

Waar komen de 'groetjes' vandaan? · Rob Tempelaars

Vragen?

info@inl.nl